کتابخانه سیار؛ از مسئله جذب مخاطب تا آسیب توقف های فصلی - وبلاگ ماشین

به گزارش وبلاگ ماشین، به گزارش سرویس مدیریت کتاب خبرنگاران ـ کتابخانه سیار (Mobile Library) معمولاً به کتابخانه هایی می گویند که درون وسیله نقلیه ای بزرگ، جاسازی شده و در مکان های مختلف شهری و روستایی در حرکت است و با توقف در هر یک از این مکان ها خدماتش را ارائه می نماید. کتابخانه های سیار بیش از همه در منطقه ها روستایی برای رساندن و گردش کتاب در روستاهای دورافتاده، پراکنده و کم جمعیتی که فاقد کتابخانه اند، کاربرد دارد.

دستورالعمل فعالیت کتابخانه های سیار نهاد کتابخانه های عمومی کشور سال 97 به همت این نهاد تهیه شد. در این آیین نامه برای محل، مدت توقف و برنامه خدمت رسانی کتابخانه های سیار ویژگی هایی معین شده است؛ مانند اینکه اولویت انتخاب محل توقف کتابخانه سیار با منطقه های است که مخاطب بیشتری دارد یا درباره انتخاب محل توقف کتابخانه سیار توصیه شده این کتابخانه ها در نزدیکی مکان های عمومی مانند سراهای محله و مسجد مستقر شوند.

عمار امامیون، کتابدار کتابخانه سیار شماره 10 یار مهربان نهاد کتابخانه های عمومی کشور در گفت و گو با ایبنا به ناآشنایی مردم با کتابخانه های سیار اشاره می نماید و می گوید: شناخت مردم از کتابخانه سیار با وجود شکل و ظاهر ویژه آن، زیاد نیست؛ بعضا افرادی مراجعه می نمایند و درباره خودرو می پرسند و اولین تصور آن ها از کتابخانه سیار این است که کتاب فروشی به محله آن ها آمده است.

وی ادامه داد: برای برخی از افراد عجیب است که بتوان با مبلغ ناچیزی عضو کتابخانه شد و کتاب امانت گرفت؛ کتابخانه سیار برای بچه ها و نوجوانان جذابیت بیشتری دارد. 80 درصد اعضای کتابخانه سیار کودک و نوجوانان و به واسطه حضور آن ها پدر و مادرها به عضویت در کتابخانه سیار علاقه مند می شوند.

مینی بوس کتابخانه سیار شماره 10 یار مهربان نهاد به منطقه ها دربند، گلاب دره، دزاشیب، نیاوران، ازگل، سوهانک، جماران، داراباد و دو منطقه در لواسان می رود. این کتابخانه سیار، 5000 جلد کتاب و 180 نفر عضو دارد که 110 عضو آن کودک و نوجوان و مابقی بزرگسال هستند. به طور میانه در طول هفته 100 تا 150 جلد کتاب امانتمی گیرند.

کتابخانه پشتیبان کتابخانه سیار شماره 10 یار مهربان نهاد در کتابخانه عمومی شهید محلاتی شهرک محلاتی واقع شده است. یک اتاق این کتابخانه، اتاق کتابخانه سیار نام دارد و فعالیت های آماده سازی و لیست نویسی و .. در این اتاق انجام می گردد؛ تقریبا 1000 جلد کتاب این کتابخانه آن جا نگهداری می گردد. براساس دستورالعمل کتابخانه های سیار، حداقل زمان توقف کتابخانه های سیار که اینترنت دارند، 2 ساعت و 30 دقیقه و حداکثر حضور و توقف کتابخانه ها تا 6 ساعت معین شده است.

طبق آیین نامه کتابخانه سیار، باید یک ایستگاه معین برای استقرار کتابخانه معین گردد؛ مثلا با نصب تابلو، ساعت و زمان و مدت حضور و شماره تماس کتابدار در معرض دید مخاطبان باشد. امامیون در این باره می گوید: گاهی می بینیم در سطح شهر در ایستگاه اتوبوس هم ماشین پارک می نمایند. اما باید یک مکان خط کشی شده و تابلو وجود داشته باشد که محل استقرار کتابخانه سیار معین باشد. این مسئله در تعامل با شهرداری ها رفع می گردد.

براساس آیین نامه؛ کتابخانه سیار باید دارای امکانات خاص هم باشد؛ مثلا این خودروها باید عایق رطوبت، امکانات مناسب سرمایشی و گرمایشی استاندارد را داشته باشد و مدیر کل کتابخانه های عمومی استان تهران و مدیر کل کتابخانه های عمومی شهرستان شمیرانات موظف است این امکانات را فراهم کند.

کتابدار کتابخانه سیار یار مهربان شماره 10 درباره وجود مهم ترین مولفه های کتابخانه سیار می گوید: سیستم سرمایشی و گرمایشی استاندارد، مهم ترین نکته ای است که باید در راه اندازی کتابخانه سیار به آن توجه کرد؛ چراکه کتابخانه سیار حتی اگر کولر و بخاری داشته باشد، باز هم با خاموش شدن ماشین، امکان استفاده از این امکانات را ندارد؛ بنابراین برای این مسله باید چاره ای اندیشید.

دو دهه از عمر خودرو کتابخانه سیار شماره 10، می گذرد و به نظر می رسد برای خدمات دهی بهتر به ویژه در فصول سرد و گرم سال باید یک خودرو تازه را به کار گرفت.

امامیون درباره خدمات دهی کتابخانه های سیار در فصول مختلف سال می گوید: ساعت و زمان کنابخانه های سیار، نسبت به نوع فعالیتشان در بافت شهری و روستایی فرق دارد؛ به عنوان مثال علت انتخاب شیفت صبح برای خدمت رسانی کتابخانه های سیار در فصل پاییز این است که این ساعت با زمان فعالیت مدارس یکی است؛ البته در تابستان و تعطیلی مدارس، مخاطبان کاهش پیدا می نماید.

وی می افزاید: در فصل تابستان، برای ارایه خدمت شیفت عصر با معضل ترافیک سنگین شهر روبرو هستیم؛ به همین علت امکان برنامه ریزی برای در یک ساعت معین و مکان خاص سخت است؛ البته براساس نظرسنجی ها در ایام تابستان، درباره ارائه خدمت کتابخانه در شیفت صبح، اتفاق نظر وجود دارد؛ چراکه بیشتر کلاس های تابستانی صبح برگزار می شوند و این همزمانی موجب جذب مخاطب کتابخانه های سیار می گردد.

امامیون توقف کتابخانه سیار در کنار بوستان ها در فصل تابستان را مؤثر می داند اما می گوید: این حضورهای فصلی و مقطعی ممکن است در ابتدا، مراجعان بیشتری را جذب کند، اما با اتمام فصل، مراجعه کمتر می گردد و این مسئله مانع استمرار کتابخوانی و امانت کتاب در طولانی مدت می گردد؛ به نظر من حضور فصلی کتابخانه های سیار در منطقه ها مختلف زمینه ریزش مخاطب کتابخانه های سیار می گردد.

از محله های پُراستقبال و بدون مخاطب می گوید: کتابخانه سیار یار مهربان شماره 10 شمیرانات در شهرستان لواسان به علت بافت شهری، در همه فصل ها با استقبال خوبی روبه رو می گردد؛ البته تابستان ها به علت اینکه بیشتر مخاطبان این منطقه در سفر هستند، مخاطبان هم کمتر می شوند.

کتابدار کتابخانه سیار شماره 10 یار مهرباندرباره محله های کم مخاطب این کتابخانه به منطقه جماران اشاره می نماید که برای بهبود این شرایط به ایده استقرار کتابخانه سیار در سرای محله و مدارس اشاره می نماید.

محل توقف کتابخانه سیار براساس پیشنهاد کتابدار، رئیس اداره کل کتابخانه های شهرستان انتخاب می گردد. امامیون معتقد است: در ابتدای حضور کتابخانه سیار در منطقه یک، محل توقف کتابخانه با آزمون خطا انتخاب می شد؛ به عنوان مثال در برخی منطقه ها، مکان مناسب توقف وجود نداشت؛ ساعت هم مناسب نبود و در مجموع با آزمون و خطا محل های توقف انتخاب می شد.

از چالش های حضور کتابخانه سیار در منطقه یک می گوید: در منطقه یک، معضل جای پارک، باریک بودن خیابان و ترافیک سنگین را داریم؛ علاوه براین همین منطقه سوهانک که جای پارک مناسبی دارد برخی روز ها، باید صبر کنیم تا حای پارک، خالی بشه اما منطقه ها دیگر ممکنه جای پارک بیشتری داشته باشد و فضای استقرار هم به همان نسبت بیشتر باشد؛ به عنوان مثال در منطقه الهیه، به علت نوع و میزان خودرو، در بسیاری از محله ها، نتوانستیم حضور داشته باشیم؛ بعلاوه در منطقه قیطریه به خاطر اینکه بیشتر قسمت ها پارک ممنوع است، امکان پیدا کردن مکان توقف، نیست و در این منطقه هم نتوانستیم ساعت های زیادی حضور داشته باشیم.

البته هر خودرویی مزایا و معایب خودش را دارد؛ مثلا خودروی کوچک تر، امکان خدمت رسانی بیشتری در محل های منطقه یک فراهم می نماید، اما فضا در این کتابخانه ها، محدود تر می گردد و به ویژه اینکه امکان عرصه کتاب کمتر می گردد؛ علاوه بر این با احتساب کتاب هایی که همواره در امانت هستند، ممکنه تعداد کتاب های موجود، جوابگوی سلیقه و احتیاج مخاطب را برآورده کند؛ به عبارت دیگر وقتی یک مخاطب، ممکنه به علت کوچکی خودرو، کتاب های معدود با موضوعات محدود و امکان وجود کتاب هایی که مخاطب آن را خوانده باشد، موجب گردد دیگر به کتابخانه سیار مراجعه نکند.

امامیون درباره نبود براهمیت امکان تبادل کتاب با کتابخانه پشتیبان تأکید می نماید و می گوید، نمی تواند در قالب مبادله کتاب، کتاب هایی که نمی خواهد را تحویل بدهد و در مقابل، کتاب هایی را که احتیاج دارد از کتابخانه پشتیبان بگیرد؛ چراکه هر کتابخانه پنل کاربری خودش را برای ثبت امانت کتاب دارد که کتابخانه های دیگر به آن دسترسی ندارند.

در کتابخانه سیار، اگر یک نفر یک کتابی را از کتابخاته سیار امانت بگیرد، باید کتاب را به همان کتابخانه سیار تحویل بدهد؛ علت اصلی این مسئله، این است که کتابخانه ها به پنل کاربری همدیگر دسترسی ندارند.

به گفته امامیون، در سیستم ثبت امانت کتاب در کتابخانه های عمومی قرار است بارکدهای کتاب دیگر به نام کتابخانه ثبت نگردد تا اگر کتاب ها جا به جا شدند، امکان تحویل و امانت کتاب از کتابخانه های دیگر وجود داشته باشد؛ البته در بحث عضویت، هر کسی که عضو کتابخانه های عمومی کشور باشد؛ امکان استفاده از کتابخانه های سیار را هم دارد و می تواند از این کتابخانه ها کتاب دریافت کند و افرادی که نخستین بار عضو این کتابخانه ها (سیار) می شوند؛ می توانند از کتابخانه های دیگر هم کتاب دزیافت نمایند.

امامیون از آمار درخور توجه مفقودی های کتاب در کتابخانه سیار در مقایسه با کتابخانه های ثابت می گوید؛ ممکن است، عضو کتابخانه، فراموش کند در یک ساعت معین، کتاب را به کتابخانه سیار تحویل دهد؛ از این موارد زیاد پیش آمده.

او با تمام عشق و علاقه اش به کتابخانه سیار، معتقد است: شاید همه بتوانند کتابدار کتابخانه سیار شوند اما قطعا نمی توانند کتابدار سیار بمانند.

گلایه ای هم به عنوان کارشناس ارشد کتابداری دارد و می گوید: کتابدار باید دغدغه ترویج کتاب داشته باشد نه ماشین! وقتی همه انرژی کتابدار صرف تعمیر و تجهیز و خراب نشدن ماشین بگردد، دیگر توانی برای ترویج کتابخونی باقی نمی ماند؛ کتابدار باید دغدغه اش امانت و توسعه کتابخوانی باشد نه نگهداری از ماشین!

به نظر می رسد، کتابخانه های سیار، علاوه بر کارکرد اصلی برای تحقق عدالت فرهنگی و دسترسی به کتاب، باید به مسئله کیفیت خدمات هم توجه نمایند تا سرمایه، نیروی انسانی و زمانی که صرف یک فعالیت فرهنگی می گردد، بهینه باشد و هدر نرود.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران